Trump 2.0 döneminde ABD hızlı ve yoğun bir yeni korumacılık politikasına geçmeye çalışıyor. Bu bağlamda içinde Çin’in de bulunduğu kimi ülkelerden gelecek ürünlere uygulanacak gümrük vergisini arttırıyor. Örneğin Çin’e karşı yüzde 10 gümrük vergisi getirdi. Kimi uzmanlar bu yeni rejimin ABD’de yüksek enflasyona yol açacağını, dünyada ekonomik büyümeyi frenleyeceğini, küresel tedarik zincirlerinde aksamalara yol açabileceğini vurguluyorlar. The Economist’in 1-7 Şubat 2025 sayısındaki karikatür bunu çok iyi vurguluyor.
Ekran Görüntüsü 2025 02 07 121858
(Karikatürdeki konuşmanın çevirisi: Trump: Bugün kimi tehdit edeceğim acı verici gümrük tarifeleriyle? Sam Amca (ABD): Ah, aman,uff)
Kuşkusuz Çin de ABD’nin bu tutumuna karşı hem ulusal hem de uluslararası önlemlere başvuracaktır. Örneğin, DTÖ’ne başvuracak, ABD’nin enerjisini, teknoloji şirketlerini, kimi otomobillerini hedef alan gümrük vergileri, hatta nadir metallerin Çin’den ihracatına kısıtlar ve vergiler uygulayacak.
Bu arada Çin’in ABD’ye dışsatımındaki önemli kalemler Trump 1.0 (2017) dönemine göre epey değişti; kimileri şöyle: Akıllı telefonlar, Mobil veri işleme, Lityum iyon piller, Tablet bilgisayarlar vb.
Bu kısır döngüde giderek ABD’nin tekrar vergi oranını arttırma gibi yeni bir hamle yapabileceği düşünülürse çatışmanın seyri VUCA ortamındaki gerilimi artıracaktır. Goldman Sachs analistlerine göre ABD-Çin ticaret çatışmasının gelecekteki yolu belirsiz!
The Economist 1-8 Şubat 2025 tarihli sayısında Çin-ABD rekabetine ilişkin en doğru kavram(lar)a ilişkin kapsamlı bir yazıya yer verilmiş, okurlara da bir kelime bulmaca karikatürü koymuş:
Ekran Görüntüsü 2025 02 07 144849
SAHİ VUCA NEYDİ?
Günümüzün sosyo-ekonomik yapısal tanımı VUCA olarak yapılabilmektedir. VUCA bir akronim sözcük olup, oynaklık (volatility), belirsizlik (uncertainty), karmaşıklık (complexity), muğlaklık (ambiguity) sözcüklerinin baş harflerinden üretilmiştir.
Ekran Görüntüsü 2025 02 07 121913
Soğuk Savaş’ın bitmesi ve asimetrik tehditlerin ortaya çıkması neticesinde yeni güvenlik ortamını tanımlamak için ABD ordusu tarafından ortaya atılan VUCA kavramı, bulunduğumuz dönemin şartlarını anlamak için giderek daha fazla kullanılmaya başlandı. Değişken (volatile), belirsiz (uncertain), karmaşık (complex) ve muğlak (ambigious) olarak açıklanan VUCA kavramı, 2000’li yıllarda ortaya iyice belirginleşen gelişmeler iş dünyasında da sıkça konuşulur oldu. Değişkenlik, değişimin hızının ve boyutlarının gittikçe artmasına; belirsizlik öngörülemezliğin en belirleyici kural olmasına, karmaşıklık parçalar arasındaki ilişkilerin kurulmasının zorlaşmasına ve muğlaklık da çevremizdeki olguları anlamlandırmakta zorlanmamıza işaret ediyor.
KOMPLEKSİTE (KARMAŞIKLIK) EKONOMİSİ NEDİR?
Ekonomi yazınında ‘ekonomik karmaşıklık (kompleksite)’ olarak adlandırılan bir kuram ortaya atılmıştır. Bu düşüncenin gelişiminde 1980’lerden sonra ortya çıkan bir yaklaşım vardır: Ölçek ekonomisi yerine kapsam ekonomisi. Sanayi devriminin ilk üç evresinde birim sabit gideri enazlamaya odaklı ölçek ekonomisi esastı. Daha sonra bunun yerini daha çok çeşitli mal ve hizmet üretme yeteneğini ifade eden kapsam ekonomisi aldı. Bu bağlamda ekonomik karmaşıklık, ekonominin üretken çıktılarının bir kompozisyonu olarak tanımlanabilir ve bilgiyi yaratmaya ve birleştirmeye yönelik yapıları yansıtır. Bu açıklamada karışık anlamından ziyade çeşitlilik barındırma anlamının vurgulandığının altını çizmeliyiz.
Ekran Görüntüsü 2025 02 07 122001
KARMAŞIK EKONOMİK DİZGELERDEKİ (KED) ANA ÖZELLİKLER
Kısaca bakalım. KED’ler olumlu geri bildirim etkileriyle sürekli devingen (istikrarsız değil!) ve gelişen yapılardır. KED’deki aktörler birbirlerinin kararlarını dikkate alan bir devingenlik içindedir. KED’in tüm süreçlerinde doğrusal olmayan bir ilişki vardır. KED’in uzun dönem gelişiminde tarihsel geçmiş belirleyicidir. KED’in aktörleri eşyapısal (homojen) değildir.
KED’lerin ulusal ve uluslararası rekabet gücünü açıklamada çeşitli yaklaşımlar vardır. Bunlardan biri olan B. Gardiner’e göre, bu gücü açıklamada 3 temel unsur kullanılabilir. Bunlar Altyapı ve erişilebilirlik, Beşeri sermaye ve Üretken çevre’dir.
Karmaşıklık kavramının ekonomiye girişi biraz da ekonofizik kavramıyla olmuştur. Bu kavramla ilgili ilk konferanslar Çin (Fujian eyaletinde 1995’teki Kolkata Konferansı) ve Hindistan’da düzenlenmiştir. Ekonofizikte ekonomik ve finansal sistemlere fizik kavram ve yaklaşımlarıyla bakılmaktadır. Teknolojik gelişmelere boğulan ve de finansallaşan kapitalizmde ekonomideki karmaşıklığı ve de kaotikliği açıklamak için fizik bilimi (özellikle kuantum fiziği) ve yanısıra matematik bilimi (özellikle kaos kuramı) oldukça kullanışlı araçlar olmuştur. Karmaşıklaşan ve kaotikleşen ekonomide değişkenlerden birindeki değişim (ABD’nin Trump 2.0 döneminde sarıldığı yeni korumacılıkla birçok yerde büyük ve bazen de açıklanması zor değişimlere yol açabilmektedir. Ekonomik karmaşıklığı getiren etmenlerden biri de ağyapı ekonomisinin (küresel tedarik zincirleri) ortaya çıkmasıdır. Bu ağyapılar, dikey piyasa ağyapıları, içsel piyasa ağyapıları, piyasalararası ağyapı, fırsat ağyapı olarak çeşitlenebilmekte; hedeflerine göre de teknoloji odaklı ağyapı, arz odaklı ağyapı, yarı-entegre olmuş ağyapı olarak sınıflandırılabilmektedir. Son dönemlerin sosyal ağyapılarını da (WeChat, X, Instagram vd.) bu kapsamda belirtmeden geçmeyelim. Karmaşık dizgenin uyumlanabilir olmadığını savlamak doğru değildir. Karmaşık uyumlanabilir dizgelerin doğasını açıklamada panarşi kavramı (dizgeyi büyüme, yeniden yapılanma ve esneklik şeklinde üç boyutlu ele alma yaklaşımı) kullanılmaktadır.
EKONOMİK KARMAŞIKLIK KURAMININ ANA ODAĞI
Bu kurama göre, ülkeler becerilerini getirinin eşdeyişle çıktının yüksek olduğu olduğu alanlara yönlendirmelidir. Bu kapsamda başarıya giden yolun ileri teknoloji üretebilme ve kapsam eşdeyişle çeşitlilik ekonomisinden (ölçek ekonomisinden değil) geçtiği ifade edilmektedir. Bir ülkenin ürettiği ürünlerin az sayıda ülke tarafından üretilebilmesi, o ülkenin bilgi, beceri ve nihayetinde çıktı bağlamında başarısını göstermektedir. Daha karmaşık ürünlerin daha yüksek katma değer sağlayacağı doğal bir sonuçtur.
ECI : EKONOMİK KARMAŞIKLIK ENDEKSİ
Harvard Üniversitesi Uluslararası Kalkınma Merkezi'nin Büyüme Laboratuvarı her yıl dünyanın dört bir yanındaki ülkeleri ekonomik karmaşıklık açısından değerlendiriyor. Ekonomik Karmaşıklık Endeksi (ECI) kapsamında, bir ülkenin kaç ürünün dışsatımını yaptığını ve bu ürünlerin karmaşıklığı incelenmekte ve ardından her ülke puanlanmaktadır. Daha yüksek puanlar, daha karmaşık bir dışsatım ekonomisine işaret etmektedir.
Ekran Görüntüsü 2025 02 07 122027
ECI 2024 : GENEL BAKIŞ
Aşağıda verilen haritada ülkelerin ekonomik karmaşıklık düzeyleri görülmektedir.
Ekran Görüntüsü 2025 02 07 122044
133 ülkenin çalışma kapsamına alındığı ECI 2024’e bakıldığında Japonya, son beş yılda değişmeyen 2,27'lik bir ECI puanına sahiptir. Onu 2,14 ile İsviçre, 1,96 ile Almanya ve 1,95 ile Güney Kore takip ediyor. İlk 11 ülke, 2015 ve 2020 yılları arasında çok az değişen ECI puanlarına sahiptir.
Dört ülkenin puanında bir değişiklik olmamış, beş ülkenin puanı bir artmış ve iki ülkenin puanı bir azalmış. ABD, aynı beş yıllık dönemde üç puan kaybederek 1,47 puanla on ikinci sırada yer almaktadır. ABD'nin dışsatımındaki ürünler karmaşık olsa da, bu düşüş ABD dışsatımının bileşimindeki çeşitlilik eksikliğinden kaynaklanmaktadır. ECI raporuna göre, ekonominin önümüzdeki on yıl içinde ABD’nin yavaş büyüyeceğini ve bu durumun da ABD’yi büyüme sıralamasında ülkelerin alt yarısına yerleştireceğini gösteriyor.
2015 ve 2020 yılları arasında en olumlu değişime sahip ülkeler Libya, Kamboçya, Özbekistan ve Trinidad ve Tobago'dur ve bunların tümünde puanlar en az yirmi puan artmış görünmektedir. Libya, petrol dışı dışsatımda bir düşüş görürken, genel olarak, ihracatı beş yılda % 27 oranında artmış. Kamboçya, hem genel hem de petrol dışı dışsatımını beş yıl içinde% 8 oranında büyütmüş. Özbekistan tüm dışsatımlar için % 15,5 ve petrol dışı ihracat için % 17 büyüme görmüş ve Trinidad ve Tobago genelde % 5,9 ve petrol dışı dışsatımda % 9,3 büyüme görmüş. Tüm bu ülkeleri birbirine bağlayan şey, küresel ortalamayı aşan ve beklentileri aşan olağanüstü büyüme olmuş. Bununla birlikte, Birleşik Arap Emirlikleri, Botsvana ve Mali, ECI puanlarında en olumsuz değişikliği görmüş.
ÇİN ABD REKABETİ: KAFA KAFAYA
Yazıda verilen grafikte ise 2000’den bu yana kompleksite seyrini görüyoruz. Alttaki ülkeler daha az kompleksite puanına sahipler. Bu grafikte Çin’in 1995 yılında 46’ncı sırada iken nasıl bir seyir izleyerek ABD ile nasıl kafa kafaya rekabet düzlemine (ayaktopu söylemiyle ceza sahasına) girdiğini ve 18.sıraya yükseldiğini görmek olanaklıdır.
Ekran Görüntüsü 2025 02 07 122106
Ekran Görüntüsü 2025 02 07 122134
Ekran Görüntüsü 2025 02 07 122153
ECI'nin bir tamamlayıcısı olan Karmaşıklık Görünümü Endeksi (COI: Complexity Outlook Index) ise bir ülkenin mevcut yapabilirlik setine yakın kaç karmaşık ürünün bulunduğunun bir ölçüsüdür. Yüksek bir COI değeri, ülke endüstrilerinin çok çeşitli karmaşık ürünler üretme yapabilirliği olduğunu göstermektedir. Daha yüksek puanlar elbette ki, daha olumludur.
Çin ve ABD’nin COI değerlerine de bakalım: Çin’in 7.sırada yer aldığı 128 ülkelik çizelgede ABD 83. Sırada yer alabilmiş!
Ekran Görüntüsü 2025 02 07 122900
Bir de Karmaşıklık İndeksi değeriyle Kişi Başına Yurtiçi Hasıla rakamını birlikte ele alarak bakalım Çin (CHN) – ABD (USA) rekabetine.
Ekran Görüntüsü 2025 02 07 122206
ÜRÜN KARMAŞIKLIK İNDEKSİ
Ekonomik Karmaşıklık Endeksi’ne ilave olarak bir de Ürün Karmaşıklık Endeksi (PCI) ölçülmektedir. PCI ile, bir ürünü üretmek için gereken üretken bilgi birikiminin çeşitliliği ve karmaşıklığı sıralanmaktadır. Yüksek PCI değerine sahip ürünler (sadece birkaç ülkenin üretebildiği en karmaşık ürünler) elektronik ve kimyasalları içerir. Düşük PCI değerine sahip ürünler (neredeyse tüm ülkelerin üretebildiği en az karmaşık ürün) ham maddeleri ve basit tarım ürünlerini içerir. Dolayısıyla bir ülkenin ürettiği ve dışsatımını yaptığı ürünlerin PCI’larının yüksek olması avantajlı bir durumdur.
ECI 2024 VE TÜRKİYE
Aşağıdaki grafikte Türkiye’nin ECI çalışmasında nasıl bir seyir izlediği görülmektedir. 2005’de 49’uncu iken 2010’da 44’üncü sıraya çıkabilmişiz. 15 yılda ise ancak 2 sıra atlayarak 42’ciliğe (0,61 puan ile) çıkabilmişiz. Hindistan ise 2010’da 58’inci iken şimdi hemen bizim arkamızda 43. sırada yer almış, 15 sıra birden sıçrama!
Aslında Türkiye’nin potansiyeli var. COI’ye bakalım: COI 2021 sıralamasında 133 ülke içinde 2,6 puan ile 2,96 puanı olan Hindistan’ın hemen ardından ikinci sırada oysaki!
Ekran Görüntüsü 2025 02 07 123023
KARMAŞIKLIK ENDEKSİNE ELEŞTİRİLER
Gerek ICE gerek PCI endekslerine yönelik eleştiriler vardır. Bunlardan ikisini özellikle vurgulayalım:
Endeksler dışsatıma odaklı olduğu için ülkede üretilen ve iç pazarda tüketilen ürünler gözardı ediliyor.
Ticareti yapılmayan ürünlerin ve fiziksel olmayan hizmet ürünlerinin kapsam dışı bırakılmaktadır.
BİR KARDEŞ ENDEKS: KÜRESEL İŞ KARMAŞIKLIK ENDEKSİ
ECI ve PCI’ın yanısıra bir de GBCI ölçülmektedir.
Ekran Görüntüsü 2025 02 07 122223
Bu rapor 11 yıldır TMF Group tarafından hazırlanmaktadır. Her ülkenin kurallarını ve düzenlemelerini ayrıntılı olarak karşılaştırarak ve bundan yola çıkarak ülkelerin karmaşıklığa göre toplam sıralaması belirlenmiş. Bu karmaşıklık şirketlerin yatırımdan kaçınmaları için değil, hazırlanmaları için.
Küresel İş Karmaşıklığı Endeksi, küresel ve yerel iş karmaşıklığı konusunda uzman olan TMF Group ve uzman bir pazar araştırma kuruluşu olan Savanta tarafından oluşturulmuştur. Konuya özgü bilgiyi sağlam bir veri ve analiz temeliyle birleştiren GBCI 2024, sağlam çok yöntemli araştırma üzerine kurulmuştur. Endeks, üç iş operasyon alanını kapsamaktadır:
Muhasebe ve vergi / Küresel kuruluş yönetimi / Bordro ve insan kaynakları
GBCI endeksinde kapsama alınan 79 ülke içinde Çin 11. sırada yer alırken, ABD 63.sırada yer almış, neredeyse vergi sığınakları (kara para aklama cennetleri) olan ülkelere yakın!
Yunanistan’ın ilk sırada yer aldığı bu endekste Türkiye de 6.sırada yer almış.
ABD’nin ticaret savaşları harekatı ilerledikçe bu endeks daha da popüler olabileceğe benziyor!
SONSÖZ
Başta da söz ettiğimiz üzere ülkeler VUCA çağına uyum sağladığı ölçüde ve karmaşıklık ekonomisine uyumlanabildiği ölçüde güçlerini koruyabileceklerdir. Bu bağlamda dünyada (Çin-Afrika ilişkileri örneğinde olduğu üzere) kazan-kazan ilişkisine bağlı bir uluslararası ağsal ekonomi ussal gözükmektedir. Yapay zekâ savaşlarında olduğu üzere daha ileri ve daha kamucu çözümler bu ussallığı pekiştirecektir. Birleşmiş Milletler’in ‘Uluslararası Kuantum Bilim ve Teknolojisi Yılı’ ilan ettiği 2025’e de bu yakışacaktır. Tedarik zincirlerinin küreselleştiği bir dönemde aşırı yüksek gümrük vergilerinin ardına sığınarak yapılacak yeni kapitalist korumacılıkla ‘Çıkış Yok (No way out)’! Çünkü bu tür çabalar başta bu korumacılığı yapan ülkenin enflasyonunu azdıracak, şirketlerinin değerlerini azaltacak, dar gelirli bireylerin satın alma güçlerini ve kapasitelerini olumsuz etkileyecektir. Ayrıca bu çabalar uluslararası tedarik zincirlerinde kesintilere yol açarak dünya ekonomisinin işleyişine darbe vurma etkisinde bulunmaktadır. Çözüm ekolojik ve estetik (güzel) bir uygarlık inşası için işbirliğinden geçmektedir.
Sonsözümüzün son tümcelerini Xi Jinping’e bırakalım: ÇKP Merkez Komitesi'nin, kuramsal yayın organı “Qiushi” dergisinde yayınlanan ‘Ekolojik medeniyet inşasını hızlandırmak için doğru şekilde ele alınması gereken önemli ilişkiler’ makalesinde Xi, ‘ekolojik medeniyet inşasını hızlandırmada nitelikli gelişme ile yüksek seviye koruma arasındaki ilişki, öncelikli çalışmalar ile koordinasyonlu yönetim arasındaki ilişki, doğal restorasyon ile insan gücüyle restorasyon arasındaki ilişki ve karbon nötrlüğü ile karbondioksit emisyonlarının zirveye ulaşmasına dair taahhütler ile egemen eylemler arasındaki ilişki üzerinde durulmasını’ vurgulamıştı. (Kaynak: https://www.cgtnturk.com/xi-jinpingden-ekolojik-medeniyet-insasini-hizlandirma-vurgusu). Reformları Kapsamlı Şekilde Derinleştirme Komisyonu’nda 'Güzel Çin’in İnşasını İlerletme Fikirleri', başlıklı belge onaylandı. Xi, toplantıda, ‘güzel Çin inşasının’, Çin'de sosyalist modern bir ülkenin kurulması çabalarının önemli bir hedefi olduğunu söyledi (Kaynak: https://www.cgtnturk.com/xi-jinpingden-guzel-cinin-insasina-vurgu).
